Upadłość to stan prawny regulowany ustawą z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1228 z późn. zm.). Upadłość ogłaszana jest przez sąd w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Naczelną zasadą postępowania upadłościowego jest prowadzenie go w taki sposób, aby roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą – dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane. Jak wygląda kwestia ogłoszenia upadłości w przypadku wspólników spółki cywilnej?

Zdolność upadłościowa, czyli kto może ogłosić upadłość

Zgodnie z brzmieniem art. 5 Prawa upadłościowego, przepisy ustawy stosuje się do przedsiębiorców w rozumieniu ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm., dalej również jako „k.c.”), a także do spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, spółek akcyjnych nieprowadzących działalności gospodarczej, wspólników osobowych spółek handlowych oraz wspólników spółki partnerskiej. Wobec powyższych podmiotów można ogłosić upadłość, co oznacza, że posiadają one tzw. zdolność upadłościową. Zgodnie z art. 43¹ k.c. przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i tzw. ułomna osoba prawa (czyli jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznała zdolność prawną), prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. W istocie definicja wynikająca z art. 43¹ k.c. do grona przedsiębiorców zalicza osoby nie tylko prowadzące działalność gospodarczą, ale również prowadzące działalność zawodową. Pojęcie przedsiębiorcy wyznaczają dwa kryteria – kryterium podmiotowe, które sprowadza się do stwierdzenia, że przymiot przedsiębiorcy może przysługiwać każdemu podmiotowi stosunków cywilnoprawnych (tj. osobie fizycznej, osobie prawnej oraz jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną), oraz kryterium funkcjonalne, które wiąże status przedsiębiorcy z rodzajem aktywności podmiotu prawa cywilnego – chodzi tutaj o prowadzenie we własnym imieniu działalności gospodarczej lub zawodowej o charakterze zarobkowym, zorganizowanym i na własny rachunek.

Spółka cywilna

Spółka cywilna, wbrew swojej nazwie, nie jest tak naprawdę spółką* – w rzeczywistości jest to umowa o charakterze zobowiązaniowym, podlegająca regulacjom Kodeksu cywilnego. Zgodnie bowiem z art. 860 k.c. spółka cywilna stanowi stosunek zobowiązaniowy, zgodnie z którym wspólnicy zobowiązują się do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów (art. 860 k.c.). Spółka cywilna nie jest zatem podmiotem prawa cywilnego (osobą prawną ani jednostką organizacyjną niemającą osobowości prawnej, ale wyposażoną w zdolność prawną). Konsekwencje braku podmiotowości prawnej spółki cywilnej przejawiają się m. in. w tym, że:

• stroną zawieranych umów są wszyscy wspólnicy – a nie tylko spółka;
• podmiotami praw i obowiązków są wszyscy wspólnicy – a nie spółka;
• stroną postępowania sądowego, administracyjnego są wszyscy wspólnicy – a nie spółka;
• majątek spółki jest majątkiem wspólnym wspólników;
• odpowiedzialność za zobowiązania ponoszą wspólnicy – a nie spółka.

Ponieważ spółka cywilna nie posiada zdolności prawnej, organów ani własnego majątku, nie posiada również statusu przedsiębiorcy. Wobec tego spółka cywilna nie ma także zdolności upadłościowej, co potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 6 listopada 2002 r. (sygn. III CZP 67/02).

Ogłoszenie upadłości wspólnika

Mimo iż spółka cywilna nie może ogłosić swojej upadłości z uwagi na brak zdolności upadłościowej, to nie oznacza to jednak, że poważne problemy finansowe wspólników takiej spółki nie dają szansy na zakończenie nierentownej działalności. Choć spółka cywilna nie może formalnie upaść, to w stan taki mogą zostać postawieni jej wspólnicy. Osoby tworzące omawianą spółkę muszą bowiem posiadać status przedsiębiorcy, a co za tym idzie – z mocy samego prawa mają zdolność upadłościową.

Jeśli zaistnieją przesłanki do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości (szerzej w artykule: https://kancelarialibero.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=85:przeslanki-ogloszenia-upadlosci&catid=79&Itemid=278 ), każdy ze wspólników ma obowiązek indywidualnie złożyć taki wniosek. Postępowanie upadłościowe toczy się bowiem wobec danego wspólnika będącego przedsiębiorcą, który prowadzi działalność gospodarczą w formie spółki cywilnej, a nie wobec samej spółki – dlatego też zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości przez jednego ze wspólników nie zwalnia z tego obowiązku pozostałych wspólników.

Jeżeli jednak upadłość zostaje ogłoszona w związku z prowadzeniem działalności w spółce cywilnej, wówczas jej ogłoszenie dotyczyć może jednego ze wspólników, ale także większej ich liczby. W takiej sytuacji zastosowanie może znaleźć przepis art. 215 ust. 1 Prawa upadłościowego, zgodnie z którym w razie ogłoszenia upadłości wszystkich wspólników spółki cywilnej, sąd może połączyć do łącznego rozpoznania sprawy upadłościowe prowadzone wobec wspólników tej spółki. Należy jednak zaznaczyć, że ocena spełnienia przesłanek ogłoszenia upadłości wspólników spółki cywilnej będzie dokonywana indywidualnie wobec każdego ze wspólników, ponieważ niewypłacalność jednego ze wspólników nie jest tożsama z niewypłacalnością pozostałych wspólników.

Skutki upadłości wspólnika spółki cywilnej

Zgodnie z art. 874 § 2 k.c. spółka cywilna ulega rozwiązaniu z dniem ogłoszenia upadłości wspólnika. Z dniem ogłoszenia upadłości wspólnika spółki cywilnej jego majątek staje się masą upadłości, którą zarządza syndyk. Wspólnicy spółki cywilnej jako osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą za zobowiązania odpowiadają całym majątkiem osobistym. Dodatkowo, co istotne, w sytuacji, gdy zostanie ogłoszona upadłość wspólnika spółki cywilnej, który pozostaje w związku małżeńskim, istniejąca wspólność ustawowa między małżonkami ustaje z mocy prawa z dniem ogłoszenia upadłości, a majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości.

Biorąc pod uwagę definitywny skutek wynikający z treści art. 874 § 2 k.c., mogą powstać wątpliwości co do tego, czy ogłoszenie upadłości jednego ze wspólników spółki cywilnej musi w każdym przypadku prowadzić do rozwiązania spółki cywilnej, czy też możliwe jest kontynuowanie działalności spółki przez pozostałych wspólników. Wskazuje się jednak, że przepis art. 874 § 2 k.c. ma charakter bezwzględnie obowiązujący i wspólnicy nie mogą w takim przypadku kontynuować działalności spółki. Można to uzasadniać celem wspomnianego przepisu, jakim jest włączenie do masy upadłości składników we wspólnym majątku wspólników, przypadających upadłemu wspólnikowi, co może nastąpić po rozwiązaniu spółki, w rezultacie przekształcenia współwłasności łącznej wspólników we współwłasność w częściach ułamkowych. Przyjęcie w tym przypadku konstrukcji wypowiedzenia umowy i rozliczenia się pozostałych wspólników z występującym wspólnikiem mogłoby być źródłem licznych nadużyć.

* jedynie na gruncie przepisów prawa podatkowego może być traktowana jak inne spółki prawa handlowego