Ogłoszenie upadłości powinno nastąpić tylko wtedy, gdy nie ma widoków na zaspokojenie wszystkich wierzycieli dłużnika – wtedy bowiem okazuje się, że przedsiębiorstwo nie może być dalej utrzymane, a dalsze prowadzenie tego przedsiębiorstwa może skutkować wybiórczym pokryciem długów z pominięciem innych. Jakie są przesłanki ogłoszenia upadłości?
Upadłość niewypłacalnego dłużnika – przesłanki
Zgodnie z art. 10 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1228 z późn. zm.) upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Dłużnikiem w prawie upadłościowym jest posiadający zdolność upadłościową określoną w art. 5 prawa upadłościowego (a więc przedsiębiorcy, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne nieprowadzące działalności gospodarczej, wspólnicy osobowych spółek handlowych, ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem, wspólnicy spółki partnerskiej) oraz osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej. Przesłanką pozwalającą na ogłoszenie upadłości dłużnika jest stwierdzenie przez sąd jego niewypłacalności.
Niewypłacalność
Definicję niewypłacalności zawiera art. 11 ust. 1 prawa upadłościowego. Zgodnie z tym przepisem dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Ponadto istnieje domniemanie, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące (art. 11 ust. 1a prawa upadłościowego). Natomiast w przypadku dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, przyjmuje się, że jest on niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące (art. 11 ust. 2 prawa upadłościowego). Przepis ten kreuje zatem dwie postaci niewypłacalności: pierwszą jest przesłanka utraty zdolności płatniczej, która ma charakter uniwersalny i odnosi się do każdego dłużnika, także takiego, który podlega upadłości konsumenckiej. Drugą przesłanką jest natomiast nadmierne zadłużenie.
„Dłużnik jest niewypłacalny, gdy cały jego majątek nie wystarcza na pokrycie długów. Niewypłacalność musi mieć charakter rzeczywisty, musi istnieć realnie. O stanie niewypłacalności można także powiedzieć, że jest to taki stan majątkowy dłużnika, w którym egzekucja prowadzona zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego nie może przynieść zaspokojenia wierzyciela” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 21 sierpnia 2014 r., sygn. I ACa 60/13). Stan niewypłacalności zachodzi także wówczas, gdy wierzyciel może wprawdzie wyegzekwować swoją wierzytelność, ale z dodatkowym znacznym nakładem kosztów, czasu i ryzyka (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 26 listopada 2014 r., sygn. VI ACa 202/14).
Utrata zdolności płatniczej
Utrata zdolności płatniczej przejawia się w obiektywnym braku możliwości wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Z tego punktu widzenia nie mają znaczenia zobowiązania o charakterze niepieniężnym – ogólne zasady odpowiedzialności w prawie cywilnym zasadniczo będą prowadziły jednak do przekształcenia niewykonanego zobowiązania niepieniężnego w pieniężne zobowiązania o charakterze odszkodowawczym. Jednak to dopiero wymagalność świadczenia pieniężnego, jakie powstanie w wyniku owego przekształcenia odpowiedzialności, ma znaczenie na gruncie art. 11 prawa upadłościowego przy dokonywaniu oceny aktualnej kondycji finansowej dłużnika. Niewypłacalność według tej przesłanki może zatem nastąpić w sytuacji, w której dłużnik ma wystarczający majątek (postanowienie Sądu Najwyższego z 19 grudnia 2002 r., sygn. V CKN 342/01), ale nie ma on charakteru płynnego, a więc nie pozwala na bieżącą spłatę swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych.
Nadmierne zadłużenie
Alternatywną przesłanką niewypłacalności jest nadmierne zadłużenie, rozumiane jako przewaga wartości zobowiązań pieniężnych nad wartością majątku (w rozumieniu art. 44 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm.) – jako aktywów, czyli posiadanych przez podmiot praw majątkowych. Przez zobowiązania pieniężne należy rozumieć zobowiązania wyrażone w pieniądzu. Co istotne, nie wszystkie zobowiązania pieniężne mają tu znaczenie, ponieważ nie wlicza się zobowiązań przyszłych, w tym zobowiązań pod warunkiem zawieszającym (z uwagi na brak pewności co do ich powstania), a także zobowiązań spółki wobec wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki lub podobnej czynności prawnej.
Domniemania dotyczące przesłanek niewypłacalności
Obie przesłanki upadłościowe objęte są domniemaniami prawnymi. Jeżeli chodzi o pierwszą przesłankę (zdolność płatnicza, płynność finansowa), to domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące. Termin ten liczy się od daty, kiedy najstarsza z niezapłaconych należności stała się wymagalna. Natomiast drugiej przesłanki (nadmiernego zadłużenia) dotyczy domniemanie, że zobowiązania pieniężne dłużnika przekraczają wartość jego majątku, jeżeli zgodnie z bilansem jego zobowiązania, z wyłączeniem rezerw na zobowiązania oraz zobowiązań wobec jednostek powiązanych, przekraczają wartość jego aktywów, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące. W praktyce oznacza to, że w celu zbadania, czy wobec dłużnika zachodzi domniemanie niewypłacalności oparte na przesłance bilansowej, należy przeanalizować bilanse sporządzone za dwa poprzednie lata obrotowe. Domniemanie to będzie miało zastosowanie jedynie w przypadku, gdy w bilansach za oba poprzednie lata wysokość zobowiązań (z wyłączeniem rezerw i zobowiązań wobec jednostek powiązanych) będzie wyższa niż suma aktywów.